تحقیق موضوع نگرشى جدید بر قانون دیات سیر تاریخى پیدایش نظام دیات

نوع فایل : ( Word ) قابل ویرایش

تعداد صفحات :9 صفحه

بخشی تحقیق :

نگرشى جدید بر قانون دیات - سیر تاریخى پیدایش نظام دیات

سید محمد موسوى بجنوردى (1)

چکیده: یکى مباحث قابل بررسى فقه اسلامى قانون حاکم بر دیات است. نگارنده این مقاله، ابتدا نگرشى تاریخى قانون دیات جهان قبل اسلام دارد سپس بررسى نظام دیات دین اسلام مى‏پردازد نظر فقهاى مذاهب گوناگون را مورد ماهیت‏حقوقى نظام دیات بیان مى‏دارد. پایان، تعداد کیفیت‏سه مورد (دینار، درهم حله) موارد ششگانه دیات مورد بررسى قرار مى‏گیرد.

نظام دیات جهان قبل اسلام

الف: مجموعه قوانین حمورابى

ضمن کاوشهاى باستان‏شناسى که منطقه شوش بین سالهاى 1899 1902 انجام شد، یک گروه فرانسوى موفق کشف یکى پرارزش‏ترین منابع تاریخ حقوق، یعنى «مجموعه قوانین حمورابى‏» شدند. این مجموعه قوانین، بر سنگى طول دو نیم عرض یک نیم متر حک شده قدیمیترین کاملترین قوانین مربوط حدود چهار هزار سال پیش بر ان منقوش شده است. (2) مجموعه قوانین حمورابى توجه زمان تدوین ان، یکى شاهکارهاى تاریخ قانون قانونگذارى است که ادعاهاى افتخارامیز کسانى که قوانین روم یونان را تنها منبع قوانین فعلى برجسته‏ترین انها مى‏دانند خاتمه مى‏دهد.

این مجموعه قوانین مشتمل بر 282 ماده است که مورد مقررات مدنى، تجارى، کیفرى، روابط بین زن شوهر حقوق زن تدوین شده است. بخش قابل توجهى قوانین این مجموعه را قوانین کیفرى خود اختصاص داده است. نظام قصاص دیات این مجموعه بر اساس امتیازات طبقاتى است مجرمین مورد پرداخت دیه طور یکسان برخورد نمى‏شود. مطابق این مجموعه قوانین، قصاص وقتى قابل اعمال است که مرتکب عمدا دیگرى را قتل رسانده باشد یا عضوى اعضاى او را شکسته یا او را مجروح کرده باشد. جرح غیرعمدى، طبق مندرجات ماده 206 فقط موجب پرداخت هزینه مداواى شخص مجروح مى‏شده ضارب ناگریز پرداخت ان بوده است. ضرب جرح غیرعمدى که منتهى فوت مى‏شده، ضارب را دلیل غیرعمدى بودن قتل قصاص محکوم نمى‏کردند، اما باید نیم مانا نقره عنوان دیه اولیاى دم مى‏پرداخته است.

ب: حقوق روم

حقوق روم قدیمیترین مهمترین حقوقهاى قضایى شمار مى‏اید مى‏توان ان عنوان منبع تاریخى بیشتر قوانین امروز غرب نام برد. درواقع، حقوق روم سالهاى طولانى تدوین قانون الهام بخش حقوقدانان اروپایى بوده است. مشهورترین قوانین رومى «قانون الواح دوازده‏گانه‏» است که جزئیاتش پنج لوح اخر ان ذکر شده است. (3) قانون الواح براى اولین بار جرایم دو دسته جرایم عمومى خصوصى تقسیم شده است. (4)

در حقوق روم، قصاص جانى را پذیرفته بودند دیه را; بدین معنا که شخص مورد تجاوز حق داشته یا شخص متجاوز موضوع پایان دادن دعوا توافق کند یا صورت عدم توافق قصاص نماید. البته باید توجه داشت که حقوق روم قصاص فقط مورد اعضا جوارح (مثلا چشم برابر چشم) بوده است.

جایگزینى نظام دیه نظام قصاص نزد رومیها، پس طى مراحل تکاملى مبنى بر جلب رضایت اولیاى مقتول یا خود مجنى‏علیه صورت مى‏گرفته است. قانون الواح امکان صلح بین جانى مجنى‏علیه پرداخت مبلغى سوى جانى جایز دانسته شده این، همان نظام دیات قانون مذکور است. جمله کیفرهایى که دادگاههاى روم علیه جنایتکاران صادر مى‏کردند مى‏توان اعدام پرداخت دیه را نام برد.

ج: حقوق انگلوساکسون

اولین مجموعه قانون انگلوساکسونها انگلیس، قرن هفتم میلادى، نوشته شد. این مجموعه، سیستم کاملى جهت جبران ضررهاى بدنى بیان شده که جامعه انگلیس صورت یک عرف پذیرفته شده امده است. بنابر این مجموعه قوانین، مقدار دیه نفس توافق بین دو طرف دعوا تعیین مى‏شده است; یعنى طرفین دعوا اختیار داشتند نوع میزان جبران ضرر را تعیین کنند. مقدار دیه‏اى که جانى خانواده مجنى‏علیه مى‏پرداخته، حالتهاى مختلف متفاوت بوده (چون ان زمان، بخشى جامعه انگلیس را طبقه بردگان تشکیل مى‏دادند که متعلق فئودالها بودند) جانى پرداخت دیه، هرگونه مسئولیت دیگرى معاف مى‏گردیده است.

در ان دوران، دیه مقتول سه جزء تقسیم مى‏شده است: یک جزء ان دلیل دست رفتن یکى رعایاى پادشاه پادشاه داده مى‏شد، جزء دیگر را مالک (فئودال) دلیل دست دادن یکى افراد خود برمى‏داشت جزء سوم ان بین افراد خانواده مجنى‏علیه تقسیم مى‏شد. (5)

د: حقوق عصر جاهلیت

اعراب جاهلى نظام پرداخت دیات را جهت پایان بخشیدن انتقام منازعات خونى، حدودى جبران خسارت وارده عدم توسل زور براى جلوگیرى جنگ خرابیهاى حاصل ان اعتبار بخشیدند. نحوى که براى جانى قبیله‏اش این امکان وجود امد که توافق مجنى‏علیه یا اولیاى او پرداخت دیه جایگزین قصاص شود. این شیوه نو، تحول بسیار مهمى را حیات قبایل عرب وجود اورد، زیرا لابه‏لاى متون تاریخى مواردى برمى‏خوریم که اولیاى مقتول گرفتن دیه بسنده کردند; اگر چه مقدار این دیه براى همه اشخاص مساوى نبود بر حسب درجات قبایل شان منزلت مقتول تفاوتهایى داشت. این معنا که هنگام اخذ دیه، اختلاف طبقاتى موقعیت مقتول نظر گرفته مى‏شد. عنوان مثال دیه مردى که طبقه اشراف بود دیه مردى که طبقه پست‏تر اشراف بود تفاوت داشت.

در بین قریش میزان معمولى دیه ده شتر بود که این میزان قولى بعد نذر عبدالمطلب، جد پیغمبر اکرم(ص)، صد شتر رسید. (6) دیه امرا بزرگان هزار شتر نیز مى‏رسید. دیه حلیف، نصف دیه صریح دیه زن، نصف دیه مرد بود.

در مورد پرداخت دیه، اصل بر این بود که صورت قدرت جانى بر پرداخت ان، خود او گرفته شود صورت عدم توان او بر پرداخت دیه «عصبه‏»، یعنى بستگان نزدیک جانى که او رابطه خونى دارند گرفته شود. (7)

کیفیت مجازات میان اعراب زمان جاهلیت

ساکنان شبه جزیره عربستان، عصر جاهلیت‏به دو گروه «بدو» یا بادیه‏نشین «حضر» یا شهرنشین تقسیم مى‏شدند. حضر ساکنان شهرهاى بزرگ بودند تعدادشان نسبت‏به بدو، که قسمت اعظم اعراب بادیه‏نشین را تشکیل مى‏دادند، بسیار اندک بود. وجود این، زمینه احکام دیه فصل منازعات خونى اختلاف چندانى یکدیگر نداشتند.

بادیه‏نشینان، قبایل متجاوز جنگجویى بودند که تعصبات قبیله‏اى بر انان حاکم بود; طورى که این عصبیت، یگانه وسیله حمایت افراد قبیله تجاوزات بیگانگان حساب مى‏امد عامل موثرى براى بین رفتن شخصیت مستقل افراد قبیله ایجاد شخصیت‏حقوقى براى انان بود. افراد یک قبیله دلیل اینکه خون واحدى رگهایشان جارى بود، حیات اجتماعى واحدى داشتند برخوردى که افراد قبیله خود داشتند رفتارى که افراد دیگر قبایل داشتند متفاوت بود. نتیجه، یک قبیله همچون دولتى قائم ذات مستقل عمل مى‏کرد شئون داخلى خارجى خود حاکمیت مطلق داشت. اساس زندگى اجتماعى سیاسى داخل قبیله مبتنى بر اصل تضامن افراد تساوى کامل انان حقوق بود. مالکیت افراد طور اشتراکى جمعى بود اموال قبیله همه افراد ان تعلق داشت. مذهب نیز مذهب همه افراد قبیله بود.