بررسی پل تاریخی ایران دیدگاه معماری سازه

لینک دریافت خرید پایین توضیحات

فرمت فایل word  قابل ویرایش پرینت

تعداد صفحات: 7

بررسی پل تاریخی ایران دیدگاه

معماری سازه ای

سارا نجاتی 1، امیر صمد قدس2

1- دانشجوی کارشناسی معماری دانشگاه ازاد اسلامی واحد مشهد

2 - دانشجوی دکتری سازه دانشگاه فردوسی مشهد

Email: [e-mail]

چکیده

خلاقیت ذکاوت بشر تلفیق تجربه اش تولید شاهکار توام مهندسی معماری بناهای خصوصی عمومی جمله پل سازی انجامید میان جدا ذوق زیبایی شناختی معماران، تدبیر انها ترکیب قطعات کوچک مصالح طبیعی چون خاک سنگ ساختن قطعات حجم بزرگ شگفت انگیز بوده بهترین زیباترین پل قدیمی سراسر دنیا حاصل خلاقیت است. بررسی پل تاریخی ایران توان نتیجه گرفت عوامل گوناگونی شکل چگونگی ساخت نقش داشتند. گاهی پل علاوه عملکردشان نوعی تندیس تبدیل شدند. پل شکل انها دلایل سازه تعیین نمی کرد، بلکه ابتدا حس زیبایی شناسی طراحی سرچشمه گرفتند. عنصر همان قدر صنعتگران مهندسان جذاب بوده، هنرمندان عنوان سوژه جان جالب بوده است. تحقیق سعی شده مشخصه معماری سازه پل قدیمی بررسی قرار گیرد. تردید شناخت بررسی عناصری چون "پل قدیمی ایران" لحاظ اهمیت جایگاه ویژه شان مسائل اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی هنری شاخص هستند توانند موضوعات بکری شناخت بیشتر مهندسی معماری بومی سرزمین باشند.

کلمات کلیدی : پل تاریخی ایران ، کانه ، کنو، طاق ، گوم

مقدمه:

پل سازی اولین هنرهای بشر جرات توان گفت عمری برابر پیدایش انسان دارد. شاید دستیابی پاسخ سوال فن پل سازی دقیقا چه زمانی اغاز شده مشکل باشد، ولی بدون شک همان هنگام بشر توانست گذر جویها رودخانه ها، ابتدایی راه یعنی استفاده تنه درخت برگزیند، کار پل سازی اغاز شده است. تمام چند هزار سالی شکل گیری جوامع بشری کره خاکی گذرد انقلاب صنعتی اروپا قرن نوزدهم، مهندسی معماری پل هرگز جدا نبوده اند.

در دنیای کهن، ایرانیان رومیان چینی حرفه پل سازی سرامد دیگر اقوام بودند. گستردگی سرزمین ایران استقرار مسیر شاهراههای بازرگانی یک سو نیاز انسان سفر چه قصد تجارت زیارت چه سیاحت لشکرکشی ها، سوی دیگر، لزوم احداث راهها گذرگاه طولانی کهن زمان توجه قرار داده است. مسلما تشکیلات وسیع راه طولانی قطعا بایست صدها رودخانه بزرگ کوچک قطع کند، پل پل سازی اهمیت زیادی برخوردار بوده است]1[.

هنر مهندسی ایرانیان عرصه خلق شاهکار ماندگار دنیا انجامید اگرچه تعداد کثیری انها بین رفته معرض ویرانی اند، اما میان هنوز توان اثاری یافت علاوه استحکام مهندسی، دلیل زیبایی منظر، شکل قوس ها، ظرافت ساختار محاسبات سازه نظیرند.

از عوامل مهم دیگر چگونگی ساختار پل ها، نوع مصالح استفاده بوده است. معماران ایرانی دیرباز ساخت ساز همواره تابع اصول پنج گانه شان بودند. (اصول پنج گانه معماری ایرانی: 1- مردم واری (داشتن مقیاس انسانی)، 2- پرهیز بیهودگی، 3- نیارش(دانش ایستایی سازه)، 4- خودبسندگی، 5- درون گرایی). انان تلاش کردند ساختمایه نیاز خود نزدیکترین جاها بدست اورند چنان ساختمان کردند نیازمند مصالح جاهای دیگر نبوده خودبسنده باشند. بدین گونه کار ساخت ساز شتاب بیشتری انجام ساختمان طبیعت پیرامون خود سازوارتر امد هنگام نوسازی همیشه مصالح نیاز دسترس بود. بوم اورد بودن مصالح اصلی بوده وضوح معماری تاریخی ایران پدیدار است]2[. امروزه امکانات معمارانه کاملا شناخته شده اهمیت نمود هر بنایی اصل استفاده حداقل مصالح برتری دارد. حالی اعتبار قائل شدن ظاهر ساختمان دید مهندسان کاملا مطرود است. خطای اصلی بناهای زشت قواره صرفا دلیل ارزان تمام شدن انهاست برداشت غلط اغلب مهندسان معماران فقط زمانی دست کار شوند بخواهند ساختمانی شکل جزئیات مهندسان سازه داده اند زیباتر کنند. اگر معمار پلی زیبا بسازد، چنین متصور شود سرمایه هدر رفته ارزشهای مدنی شهری ناشی معماری کلی نادیده گیرند]3[.

تعریف پل تاریخچه پل سازی ایران

پل واژه فارسی بیش هزار سال پیش فردوسی درست مفهوم امروزی شاهنامه کار برده است:"یکی رود بد پهن شوشتر/که ماهی نکردی بروبرگذر/پزانوس گفتا اگر هندسی (اگر ادعای مهندسی داری)/پلی چنان چون رسی/که ما بازگردیم پل جای/بماند دانایی رهنمای."]1 [

پل یک ساختار مهندسی دو نقطه بریده شده طبیعت متصل کند امکان عبور فراهم اورد. دو نقطه توانند طرفین یک رودخانه ابراه دو سوی یک دره تنگ باشند عبور بدون عنصری رابط مقدور نیست.

در طول تاریخ، ساخت راه جاده یکی نشانه شکوفایی تمدن بوده پل سازی تابعی پیشرفت رونق راه سازی شمار امده است. تعداد 363 پل تاریخی ایران حکایت اهمیت بنا میان اثار معماری تاریخی سرزمین دارد شاید تعداد واقعی پل قدیمی ایران دو برابر رقم باشد.اما متاسفانه تنها 43 فهرست اثار ملی ثبت رسیده ]4 [.

به طور کلی پل نظر سیر تکاملی تاریخی لحاظ مهندسی سه گروه توان تقسیم کرد. پل معلق انها گذرگاه پل رسنی دو ساحل رود فراز سکوها طور موازی متصل کرده بودند اویزان شد. نوع دیگر گذرگاه صورت تیری دو انتها ساحل تکیه دارد دارای سابقه تاریخی بسیار قدیمی است. پل قوسی شکل نوع سوم پل شمار روند توان انها لحاظ مهندسی درجه بالاتری نسبت پلهای تیری قرار داد. ساختن نوع پل منطقه بین النهرین ایران اغاز گشته است.

قدیمی پلی منابع تاریخی اشاره پلی منسوب "ناخوشو" خواهرزاده "شیلخاخا" دومین پادشاه سلسله اباراتی حدود 1800 سال پیش میلاد کرخه ساخته شده است. کتاب تاریخ هرودوت اشاره پلی فرات شده قرار معلوم قدیمی پل بوده حدی جنبه مهندسی داشته است. پل 4000 متر طول 9 متر عرض داشته است. گذرگاه پل چوب پایه سنگی میانی ساخته شده پایه طوری بوده قسمت بالا دست پل عمل تقسیم اب انجام داده قسمت پایین دست پل نقش ایرودینامیکی داشته است.

پل سازی قدیم توجه ایرانیان بوده زمان هخامنشیان پل ایران ساخته شده است. بدلیل احتیاجی سرزمین ابیاری وجود داشته انجا سطح بعضی رودخانه پایین تر زمین اطراف بوده، پل ایران ساخته شده عمل سد انجام داده است]5[.

به نظر رسد یکی مهم دوره پل سازی ایران دوره هخامنشیان باشد. زیرا دوره تشکیل اولین امپراتوری تاریخ راه بسیار اهمیت پیدا کردند. اما دوره غیر پایه چند پل چیزی باقی نمانده است. دلیل مساله تواند عدم اشنایی تکنیک پیشرفته طاق زنی باشد احتمال زیاد فاصله بین پایه سنگی تیر چوبی پر شده چوب مصالح ماندگار نبوده است. پیش هخامنشیان، اشوریان مقر حکومتشان شهر بابل پل احداث کردند. یکی مهم پل دوره "پل بابل" "باغ معلق بابل" نامیده شود صحبتش داستان اساطیری فراوان بوده است. باغ معلقه توسط "سمیرامیس" اولین ملکه بابل بنا گردید (در حدود 800 ق.م) عبارت یک پل ضربی درخت گل زیادی کنار بالای کاشته بودند انجا عکس اشجار اب افتاد حدائق معلقه نام نهادند.

پس اشوریان اورارتوها مادها پل ایجاد ارتباط بین دهکده استحکاماتشان استفاده کردند اطلاعات چندانی اثار انان دست نیست.

در دوره ساسانیان تحول عظیمی تکنیک طاق زنی یک دوره طولانی ارامش رونق وجود امد یکی مهم دوره پل سازی ایران شکل گرفت وجود گذشت نزدیک 1500 سال هنوز 74 پل دوره باقی مانده برخی کاملا سالم مانده اند. جز اینها پل وجود دارند دوره بعد پایه پل ساسانی ساخته شده اند. مهم پل دوره، پل دختر استان لرستان کرخه است.

پس اسلام قرن چهارم پل سازی عملا تحت تاثیر تکنیک روشهای ساسانی وجود پل بسیار بزرگ تماشایی، نواوری خاصی پدید نیامد. پل کلهر پل کشکان استان لرستان مهم پل دوره اند. شاید حمله مغول یکی دلایل باقی نماندن پل دوره باشد]6 [.

از دوره ایلخانان تیموریان وجود تخریب ها، تعدادی پل جا مانده است. پل بابامحمود فلاور جان(دوره ایلخانی) پل دختر میانه(دوره تیموری) نمونه اثار دوره هاست. شاید بخش مهمی پل دوره صفوی حاصل بازسازی وسیع پل دوره باشد.

دوره صفوی 143 پل درخشان دوره پل سازی ایران است. کار امدن شاه عباس هنگامی اصفهان پایتختی برگزیده شد، شهر ایینه تمام نمای هنر معماری دوران صفوی گردید. انان عبور رودخانه زاینده رود،پل عظیمی احداث کرند برخی پل مستقیما زیر نظر شاهان صفوی دستگاه حکومتی ساخته ابتکارات بیشتری کار رفت. پل سی سه پل، خواجو جویی علاوه تامین عبور مرور، محل تفرج شاه درباریان گاه سفرای کشور خارجی عصر شمار رفته است. اهمیت پل نه فقط دلیل قرار گرفتن مرکز شهر، بلکه خاطر کاربردشان عنوان فضای شهری است. زیرا پل صرفا راهی عبور رودخانه نیست ساختن گردشگاه داخل زیر پل ها،به جای دور کردن مردم اب، امکان دسترسی لذت بردن حرکت زاینده رود فراهم کرده اند.

با توجه کوتاه بودن دوره زندیه افشاریه، پل زیادی دوره باقی نمانده اند. تنها پنج پل زندیه یک پل افشاریه امروز شناسایی گردیده است. جمله پل خاتون جاده خوی-سلماس دوره زندیه پل کلات کلات نادری زمان افشاریه.

دوره قاجار یکی دوره مهم معماری ایرانی نظر پل سازی است. تبریز پنج پل دوره قاجار جای مانده است. پل سه گانه زنجان شامل میربهاءالدین،حاج سید محمد سردار نمونه عالی پل سازی امتداد راه برون شهری دوره اند]4 [.

مشخصه معماری پل قدیمی ایران

پل معدود بناهایی معماری سازه بسیار وابسته اند. واقع معماری پل، ترکیبی سازه هاست خود تحت تاثیر شکل بستر رود، استحکام زمین میزان اب عبوری زیر ان، چه مواقع عادی چه طغیان دوره است. بنابراین فرم پل رابطه مستقیم شکل نوع سازه داشت. معماری پل ایران خصوصیات گوناگون نظیری دارد، طوریکه هریک انها چه لحاظ زیبایی چه نظر طراحی معماری شایان بررسی اند. اغلب پل شهری، حتی دالان، اتاق فضاهایی داشتند صرفا تفرج توقف ساخته شده گاهی همین پل وسیله ایجاد قرارگاه نظامی قسمت ورودی تجهیز شدند مانع یورش نظامی طریق گردند. بدین وسیله عنصر نه تنها عاملی وصل بود، بلکه حیث رفاهی، فرهنگی اقتصادی توجه قرار گرفت. ادامه برخی خصوصیات فضاهای معماری پل ایرانی ترتیب اهمیت بررسی قرار گیرد.

طاق:

یکی نکات برجسته معماری پل تاریخی ایران، شکل طاق دهانه است. بررسی قوس دهانه ها، تکامل تدریجی دوره هخامنشی ساسانی، توفیق معماران عصر احداث طاق هلالی مرتفع خصوص پوشش دهانه بزرگ عملا روشن شود. هرچند دوران قبل اسلام طاق جناغی برخی پل مثل پل بند "درودزن" استفاده شده بود، اما دوران اولیه اسلامی تدریج طاق تیزه دار جناغی انواع مختلف ساخت طاق برگزیده قرن دهم ادامه یافت بعد دوره صفوی فرم طاق دهانه پل خیز کمتری تمایل پیدا کرد طاق چون "پنج او هفت معمولی" نام شاه عباس طاق "عباسی" معروف رواج یافت. رغم اینکه معماری ایران انواع قوس طاق استفاده شده ولی پل فقط تعداد کمی انواع طاق کاربری داشت متعارف انها طاق هلوچین بیز، طاق تیزه دار، طاق چمانه طاق چهار بخش باشند. شکل 1 تصویری پل خاتون سرخس نمونه طاق مشاهده شود.

شکل 1-نمونه طاق هلوچین(وسط پل)و طاق تیزه دار(سمت راست)

کانه کنو:

یکی دیگر ابتکارات معماران قدیم ایران پل سازی ایجاد "کنو" بود. دهلیز پایه اغلب عمود ساخته فشار وارد پایه رابه حداقل برساند جلوی رانش طاق بگیرد، کانه،کنو کوره پوش تعریف گردد. بررسی بناهای تاریخی جای مانده دوران ساسانی توان دریافت "کنو" ابداعات دوران ساسانی بوده است. مهندسین باستان شناسان عقیده اند منظور ایجاد کانه پل افزایش مقطع جریان اب هنگام طغیان بوده است.در شکل 2 تصویری پل سردار زنجان کانه مشاهده شوند.

شکل 2-کانه(دهلیز طرفین طاق وسط)

مشخصات سازه ای

در هر پل سه نیروی عمده تعامل باهم فعال اند عبارتند از: نیروی محوری، نیروی خمشی نیروی برشی. تعیین مقدار نیروها تعبیر انها شکل قطعات اتصالات پل، ارتباط ظرفیت عملکرد پل اهمیت فراوانی دارد. اگر محاسبات مهندسی دقیق انجام شود نه تنها موجب پایداری ایستایی برابر نیروها شود بلکه باعث صرفه جویی بسیار خواهد شد. طرح ابعاد اجزای بیش حد لزوم نه تنها وزن پل افزایش دهد بلکه هزینه بالا برد. مهندسین معماران قدیم ایرانی بضاعت اندکی زمینه داشتند، ابداعات ابتکارات جالبی زمینه سازه پل ارائه کردند نیاز یک فضای معماری برطرف ساخت نقش سازه داشت. فرم چشمه طاق ها،کنو ها، احداث اتاق پل ایجاد میل راهنما راه حل کاربردی اندیشمندانه انان بوده است.

پی سازی شالوده ریزی

از مهمترین مسائلی هنگام احداث پل سد، مهندسان همواره روبرو بوده اند پی کنی شالوده ریزی پایه پل است. خصوص هنگامی رودخانه نظر پر اب، عمیق عریض بوده است. همین دلیل شرایط پی ریزی پل کاملا متفاوت بوده منظور راه مختلف بهره گرفته اند. طول رودخانه محل وجود دارد بستر عریض جریان اب غالبا ارام گذشته عبور غیر مواقع سیلابی وسیله اسب، شتر قاطر امکان پذیر بوده است. محل اصطلاحا "گدار" معروف بوده اند. هنگام ساختن شاهراه رودخانه منتهی شد، حتی الامکان سعی محل گدارها احداث پل استفاده نشود. صورتیکه هنگام تابستان بستر خشک بیشتر مشکلات حل گردیده پی کنی صورت معمول انجام گرفت. اما اگر فصل رودخانه دارای اب جاری بود، مواقع کم ابی حفر کانال انحرافی مسیر رودخانه منحرف کرده سپس محل تعیین شده مسیر طبیعی پایه پل بنا نهاده، انگاه مسیر اب کانال انحرافی مسیر اولیه گرداندند. حسن عمل رودخانه مسیر طبیعی خود پیمود، درحالیکه غرب